De Raad in de staat

Economische verwachtingen werden overtroffen; de groei bleek bestendig, de werkloosheid daalde, de koopkracht steeg en de huizenmarkt herstelde zich. Toch wordt het beeld van 2016 bepaald door onverwachte wendingen, zoals de uitkomst van het Oekraïne-referendum, van de Amerikaanse presidentsverkiezingen, de Brexit. Het jaar 2016 liet velen dan ook met een onbestemd gevoel achter.

De grootste schokgolven in 2016 waren echter niet het gevolg van onveiligheid, maar van voor velen onverwachte uitkomsten van democratische processen. Deze uitkomsten wijzen op onvrede met de bestaande politieke en institutionele ordening en internationale samenwerking. En ze wijzen op een hernieuwd vertrouwen in nationalisme, protectionisme en machtspolitiek.

De democratische rechtsstaat, grensoverschrijdende markten en internationale samenwerking vormen het tot dusver meest succesvolle kader waarbinnen verandering en continuïteit, dynamiek en zekerheid en vrede, veiligheid en vrijheid met elkaar konden worden verenigd. Zij vormen de basis voor de naoorlogse groei, welvaart en vrede.

Drie breuklijnen in de fundamenten van de naoorlogse ontwikkeling wekken in het bijzonder zorg: de heropleving van vertrouwen in nationale zelfgenoegzaamheid en macht ten koste van samenwerking en rechtsverhoudingen; het uiteenlopen van democratie en rechtsstaat; de opkomst van andere visies waarin de directe democratie de vertegenwoordigende democratie verdringt. Ieder van die breuklijnen vergt nadere reflectie.

De breukvlakken zijn het gevolg van eerdere ontwikkelingen. Wat in jaren is scheefgegroeid, laat zich niet in korte tijd rechtzetten. Mogelijke ‘aardschokken’ laten zich niet opvangen door de oorzaken weg te nemen, maar door de maatschappelijke weerbaarheid en veerkracht te versterken. Dat vergt versteviging van de Europese samenwerking en versterking van de schokbestendigheid van de eigen instituties en samenleving.

Ontwikkelingen in 2016 zouden voorboden kunnen zijn van grotere ‘aardschokken’ die vanzelfsprekendheden en fundamentele zekerheden aan het wankelen kunnen brengen. De rechtsordening van internationale verhoudingen en het functioneren van democratie en rechtsstaat binnen de democratische rechtsstaat zijn daarbij in het geding. Reden om de schokbestendigheid van de eigen instituties te bezien en te versterken.